Meša Selimović je jedan od najpoznatijih pisaca na našim prostorima koji je za svoje vrijeme napisao veliki broj djela koja su poznata širom regije.
Mehmed Meša Selimović ostaje jedno od najvažnijih imena književnosti na prostoru bivše Jugoslavije. Rođen u Tuzli 1910. godine, dolazio je iz muslimanske porodice, ali je tokom života zauzeo vrlo specifičan stav kada je riječ o sopstvenom identitetu – izjašnjavao se kao Srbin, muslimanskog porijekla. Taj njegov izbor izazivao je brojne kontroverze, kako u vremenu kada ga je javno saopštio, tako i decenijama kasnije.
Njegova književna karijera razvijala se u okviru tadašnje jugoslovenske kulturne scene, ali se njegov izraz oslanjao ponajviše na srpsko-crnogorsku književnu tradiciju. Selimović je stvarao na srpskohrvatskom jeziku, a upravo na tom jeziku napisao je i svoje najpoznatije djelo – roman „Derviš i smrt“, koji se i danas smatra remek-djelom regionalne literature.
U autobiografskim zapisima, naročito u djelu „Sjećanja“, naglasio je da je njegova porodica po vjeri muslimanska, ali da su jezik, obrazovanje i kulturni modeli koje su usvajali bili srpski. Vjerovao je da vjerska pripadnost ne određuje nužno i nacionalnost, te da identitet treba posmatrati kroz širi kulturni i civilizacijski okvir.
Presudni trenutak u njegovom životu dogodio se tokom Drugog svjetskog rata, kada je njegovog brata bez suđenja likvidirala partizanska vlast. Ovaj događaj ostavio je dubok trag na Selimovića i izazvao gubitak povjerenja u tadašnje institucije. Njegov pokušaj da istraži okolnosti bratove smrti naišao je na zid šutnje i odbijanja u tadašnjem sarajevskom društvu, što je bio jedan od razloga za njegovu selidbu u Beograd.
Tamo je pronašao:
- Umjetničku slobodu
- Društvenu sigurnost
- Mogućnost izražavanja bez političkog pritiska
Upravo u Beogradu je završio svoja najvažnija djela i stekao status člana Srpske akademije nauka i umetnosti, čime je dodatno učvrstio svoj kulturni položaj.
Jedan od razloga njegovog nepristajanja na identitetske kalupe leži i u činjenici da u njegovo vrijeme pojam Bošnjak nije bio definisan kao nacionalna kategorija. Tek 1971. godine muslimani su priznati kao narod u okviru tadašnje SFRJ, dok se naziv „Bošnjak“ počeo šire koristiti tek tokom 1990-ih. Zato se Selimovićeva odluka da se izjasni kao Srbin ne može posmatrati kroz današnje nacionalne okvire, već kao lično opredjeljenje zasnovano na kulturološkoj identifikaciji.
Njegova čuvena izjava, kojom je objasnio svoj stav, glasila je:
„Do 1941. sam se osjećao kao Srbin, a od tada znam da to jesam.“
Ovim je želio istaći da je do tog momenta nacionalnost bila stvar osjećaja, a da je nakon tragedije i razočaranja spoznao i racionalno zašto se tako osjeća. Njegovo opredjeljenje nije bilo nametnuto niti politički motivisano, već posljedica lične traume, filozofske refleksije i unutrašnje potrebe da se identifikuje slobodno.
U društvu gdje se često očekivalo da kolektivna svijest nadjača pojedinca, Selimović je pokazao hrabrost da slijedi vlastitu istinu, bez obzira na cijenu. Njegovo ime izazivalo je kontroverze, ali se njegova djela i danas čitaju bez obzira na etničke ili religijske granice.
Njegova književnost obrađuje univerzalne teme:
- Traganje za smislom
- Lična kriza identiteta
- Pitanja pravde, grijeha i oprosta
- Položaj pojedinca u represivnom sistemu
Bez obzira na to kojoj naciji pripadali, mnogi čitaoci prepoznaju u njegovim djelima vrijednosti koje ih inspirišu i tjeraju na razmišljanje. Djela poput „Tvrđava“ i „Derviš i smrt“ ostaju trajna svjedočanstva duhovne i moralne borbe jednog pojedinca, u vremenu kada su ideologije i ideali često bili važniji od ljudskosti.
Selimovićev život je bio obilježen unutrašnjim kontrastima – između porijekla i identiteta, između porodične tragedije i književne slave, između ličnog bola i univerzalne istine. On je pripadao više književnosti nego naciji, i u tome je njegova veličina.
Na kraju, bez obzira na to kako ga tumačili – kao srpskog, bošnjačkog ili jugoslovenskog pisca – ostaje činjenica da njegova djela ne pripadaju samo jednoj grupi. Pripadaju svima koji u književnosti traže istinu, ljepotu i snagu slobodne misli.
